Araştırma etiği; bilimsel bilgi üretimi sürecinde doğruluk, dürüstlük, adillik ve saygı ilkelerinin gözetilmesini sağlayan kurallar bütünüdür. Bu ilkeler, araştırmacıların güvenilir sonuçlara ulaşmasını, katılımcıların haklarının korunmasını ve bilim camiasının itibarının sürdürülmesini hedefler. Araştırma etiği ihlalleri ise bu temel ilkelere aykırı davranışlar biçiminde kendini gösterir ve hem bireysel hem de toplumsal düzeyde olumsuz sonuçlar doğurur.
1. Yayın Etiği İhlalleri
1.1. İntihal (Plagiarizm)
Başka bir araştırmacının fikir, metin veya verilerinin uygun atıf yapılmadan kullanılmasıdır. İntihal, akademik dürüstlüğü zedeler, orijinalliği ortadan kaldırır ve bilimsel güveni sarsar.
1.2. Aşırı Kendine Atıf (Self‑plagiarism)
Araştırmacının kendi daha önce yayımlanmış çalışmalarını yeni bir esermiş gibi sunmasıdır. Bu durum literatürde veri şişirmeye yol açar ve bilgi tekrarını artırır.
1.3. Dilime Bölme (Salami slicing)
Tek bir araştırmanın bulgularını birden çok küçük parçaya bölerek ayrı makaleler halinde yayımlama pratiğidir. Bu yöntem, yayın sayısını yapay olarak yükseltirken, çalışmanın bütünlüğünü ve etki gücünü azaltır.
2. Veri Etiği İhlalleri
2.1. Uydurma ve Çarpıtma (Fabrication and Falsification)
Veri uydurma; hiç toplanmamış verilerin varmış gibi gösterilmesidir. Veri çarpıtma ise gerçek verilerin değiştirilmesi, seçilmesi ya da manipüle edilmesi yoluyla istenen sonucun elde edilmesidir. Her iki eylem de bilginin güvenilirliğini tamamen ortadan kaldırır.
2.2. Seçici Raporlama (Selective reporting)
Elde edilen tüm sonuçların değil, yalnızca olumlu veya beklenen sonuçların yayımlanmasıdır. Bu durum “yayın yanlılığı”na neden olur ve literatürde çarpık bir algı oluşturur.
3. İnsan ve Hayvan Denek Kullanımına İlişkin İhlaller
3.1. Aydınlatılmış Onam Eksikliği
Araştırmaya katılan bireylere çalışma amacı, süreci, potansiyel risk ve yararlar hakkında yeterli bilgi verilmeden onam alınmasıdır. Bu ihlal, katılımcıların özerkliğini ihlal eder.
3.2. Zararlı Protokoller
Hayvan veya insan deneklere gereğinden fazla zarar verebilecek deneysel tasarımlardır. Etik kurullardan onay alınmadan veya onaylanan protokole aykırı uygulamalar yapılması ciddi etik ihlaldir.
4. Çıkar Çatışması ve Gizlilik İhlalleri
4.1. Çıkar Çatışmasının İfşa Edilmemesi
Araştırmacının finansal, akademik veya kişisel çıkarlarının çalışmanın tasarımı, yürütülmesi ya da raporlanmasını etkileyebileceği durumların açıklanmamasıdır. Bu durum bulguların tarafsızlığını gölgeleyebilir.
4.2. Gizlilik ve Mahremiyetin İhlali
Katılımcıların kimlik bilgileri veya özel bilgileri uygun güvenlik önlemleri alınmadan saklanması ya da üçüncü kişilerle paylaşılmasıdır. Bu, katılımcı haklarının ihlaline yol açar.
5. İşbirliği ve Yazarlık Etiği İhlalleri
5.1. Hediye Yazarlık (Gift authorship)
Çalışmaya yeterli katkısı olmayan kişilerin yazar olarak gösterilmesidir. Bu, akademik kredilendirme sistemini çarpıtır.
5.2. Hayalet Yazarlık (Ghost authorship)
Çalışmaya önemli katkısı olan kişilerin yazar listesine dahil edilmemesidir. Özellikle sponsor firmaların veya profesyonel hizmet sağlayıcıların gizli katkısı bu kapsamdadır.
Sonuç
Araştırma etiği ihlalleri, bilginin güvenilirliğini, bilim insanlarının itibarını ve toplumun bilimsel sürece duyduğu güveni zedeler. Bu ihlallerle mücadele; üniversitelerin ve araştırma kuruluşlarının etik eğitim programlarını güçlendirmesi, hakemlik süreçlerinin titizlikle işletilmesi ve etik kurulların bağımsızlığının korunmasıyla mümkündür. Araştırmacıların ise etik ilkeleri içselleştirerek her aşamada şeffaf, dürüst ve adil davranmaları, bilimin ilerlemesi ve toplumsal fayda için vazgeçilmezdir.
No responses yet